پس از گذراندن اوقات تحصیلى و مطالعه مستمر و بى‏وقفه و فشار ذهنى و روانى ناشى از گذراندن آزمون‏ها و امتحانات اوقات تابستان فرا مى‏رسند تعطیلات تابستانى در تأمین بخشى از نیازهاى جسمى و روانى جوانان و نوجوانان مؤثر است و براى ایشان بسیار خوشایند و لذت‏بخش است.

اوقات فراغت و بهداشت روانى

اوقات فراغت تضمین کننده سلامت و بهداشت روانى انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکرى و عملى موجب خستگى جسمى و ذهنى مى‏گردد. به گونه‏اى که فرد نشاط و سرزندگى خود را از دست مى‏دهد و در مواقعى زمینه را براى بروز بسیارى از اختلالات روانى موجب مى‏شود بخصوص از نوع بیمارى‏هاى روان‏تنى. در این شرایط برخوردارى از یک برنامه جامع و پیش‏بینى فرصتى آزاد و فارغ از کار موظف، اولین و مهم‏ترین گام در پیشگیرى از آسیب‏هاى ذهنى و حفظ بهداشت روانى است. استفاده مطلوب و برنامه‏ریزى شده از اوقات فراغت حتى براى دانش‏آموزانى که به عللى در بعضى از دروس تجدید شده‏اند باعث نشاط و سرزندگى که یکى از شاخص‏هاى بهداشت روانى است مى‏گردد و قدرت یادگیرى و نگاهدارى ذهنى در آنها افزایش مى‏یابد.

اوقات فراغت و خلاقیت ذهن

مطالعات نشان مى‏دهد که اوقات فراغت همواره بستر مناسبى براى بروز خلاقیت‏ها و نوآورى‏هاست. چون ذهن انسان به فعالیت موظفى مشغول نیست، لذا مى‏تواند فارغ از قالب‏هاى از پیش طراحى شده به مسائل مورد علاقه خود بپردازد. انسان در اوقات فراغت آزادانه مى‏اندیشد و در حل مسائلى که در حوزه شناختى او مطرحند از تفکر خلاق بهره مى‏گیرد و همین خمیرمایه نوآورى‏ها و اختراعات بشرى است.

اصلاح رفتار و تعالى شخصیت

کثرت و استمرار فعالیت‏هاى ذهنى و عملى در زندگى روزمره، بدون بهره‏گیرى از فرصت‏هاى آزاد براى تعمق و بازنگرى به عملکرد و برخورد با افراد و مقابله با پدیده‏هاى مختلف، ممکن است به تدریج موجب پدیدارى عادات و رفتارهاى نامطلوب در انسان شود. این مسئله در میان دانش‏آموزان راهنمایى و متوسطه به دلیل تراکم و فشردگى برنامه‏هاى درسى بیشتر قابل ملاحظه است. بنابراین یکى از ثمرات اوقات فراغت، پرداختن به چگونگى رفتار شخصى و اجتماعى خود و فرزندان است. باید توجه کرد که انحرافات اخلاقى و رفتارى به صورت ناگهانى ظاهر نمى‏شوند ، بلکه به تدریج ظاهر مى‏شوند و به همین دلیل غالبا والدین در طول سال تحصیلى فرصت ارزیابى دقیق رفتار فرزندان خود را و راههاى پیشگیرى از بروز رفتارهاى سازش‏نایافته را نمى‏یابند. بنابراین در شرایطى که کودکان و نوجوانان تحت تنش‏هاى ناشى از تکالیف درسى نیستند در دوران اوقات فراغت، پرداختن به اصلاح عادات، و رفتارهاى نامطلوب امرى بسیار بااهمیت مى‏باشد. به عنوان مثال رفتارهاى دچار اختلال مانند پرخاشگرى، افسردگى، اضطراب، کمرویى را در این ایام با استفاده از کارشناسان فن و در شرایطى مساعد مى‏توان اصلاح کرد.

اوقات فراغت و آسیب‏پذیرى اجتماعى

در کنار همه تأثیرات مهم و حیاتبخش اوقات فراغت و ارزشمندى‏هایى که دارد باید واقعیت ناخوشایندى را نیز مدّ نظر قرار داد. متأسفانه به دلایل مختلف از جمله عدم نگرش مثبت در ذهن دانش‏آموزان نسبت به اوقات فراغت، نبودن برنامه‏هاى آموزشى و توجیهى در بهره‏ورى از فرصت‏هاى آزاد، به ویژه تعطیلات تابستانى و بلاتکلیفى‏ها و بى‏برنامگى‏ها، بررسى‏ها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهکارى کودکان و نوجوانان حاکى از آن است که در غالب موارد، انحرافات اخلاقى و آسیب‏پذیرى‏هاى اجتماعى با اوقات فراغت دانش‏آموزان ارتباط دارد. به این معنى که آغاز یا فزونى بزهکارى‏ها در کودکان و نوجوانان در ایام فراغت و تعطیلات مدارس است، که فقر و فقدان انگیزه‏هاى رشد مزید بر علت است. بنابراین با در نظر گرفتن حساسیت و اهمیت اوقات فراغت بسیار ضرورى است که برنامه‏هاى جامع تهیه و تنظیم گردد و با همکارى و مشارکت اولیا و مربیان در بهره‏ورى و بارورسازى این فرصت‏ها، زمینه پیشگیرى از هر نوع آسیب‏پذیرى را در ایام فراغت جوانان و نوجوانان فراهم آورد.

چگونگى غنى‏سازى و مؤثر ساختن اوقات فراغت

1ـ تحرک رمز سلامت

فعالیت بدنى به عنوان یک امر ضرورى در غنى‏سازى اوقات فراغت جوانان تأثیرات فراوانى دارد. استخوان‏ها و عضلات و مفاصل سالم، تنظیم وزن بدن‏شان ، چربى‏ها کاهش و در فعالیت قلب و ریه‏ها مؤثر است، از همه مهم‏تر اضطراب و افسردگى را کاهش مى‏دهد. بازى‏ها، ورزش‏ها به نوجوانان خودباورى و اتکاى به نفس مى‏دهد و موجب موفقیت و مشارکت و اتحاد جمعى در آن ها می شود و خطرات ناشى از زندگى پر استرس و بى‏تحرک امروزى را کاهش مى‏دهد. تحقیقات نشان مى‏دهد که جوانان در طول دوران بلوغ هر چه بیشتر تحرک جسمى و حرکتى داشته باشند ، کمتر به سیگار روى مى‏آورند، همچنین موجب دورى از مواد مخدر و رفتارهاى خشونت‏بار مى‏شود، همچنین نتایج تحصیلات آنان بهتر خواهد بود.

2ـ کار و فعالیت

کارشناسان معتقدند که کودکان و نوجوانان و جوانان در تعطیلات تابستان مى‏توانند به جاى بیکارى و وقت‏گذرانى‏هاى بیهوده که در بسیارى اوقات، زیان‏هاى فراوانى به بار مى‏آورد، با آموختن کارها و مهارت‏هاى جدید اوقاتى پربار را سپرى کنند. اگر انرژى نوجوانان در مسیر مثبت و کار و تلاش قرار گیرد آنان را سعادتمند و مسرور مى‏سازد. اولیا و مربیان با توجه به دوران بلوغ که مرحله ظهور و شکوفایى استعدادها و خلاقیت‏هاست، باید متناسب با استعدادى که دارند نیروهاى نوجوانان و جوانان را به کار گیرند تا در جهت مثبت حرکت کنند. ولى باید کارهایى را به آنها محول کنیم که از عهده آنان برآیند و قادر به انجام آن باشند و موجبات بیکارى و محرومیت از تحصیل و تفریح را فراهم نسازد و آنها را به استثمار و بهره‏کشى نکشاند.

3ـ مطالعه و کتابخوانى

یکى از ابزارهاى مهم و غیر قابل انکار و تردید در غنى‏سازى اوقات فراغت همگان مطالعه است.

مطالعه یک کتاب و یک قصه شیرین و یا سرگذشت انسان‏ها مى‏تواند به زندگى معنا و هدف ببخشد و دیدگاه تازه‏اى به او بدهد. فواید مطالعه و کتابخوانى براى نوجوانان و جوانان بر کسى پوشیده نیست و باید از مهارت‏هاى لازم جهت مطالعه و انگیزه‏هاى کافى براى دستیابى به سطح مطلوب در این امر برخوردار باشند.

البته با کمبودهایى که در زمینه کتابخانه‏ها و حتى گرانى کتاب‏ها داریم چاره‏اى جز فعال نمودن کتابخانه‏هاى مدارس و مجهز ساختن آنها به کتاب‏هاى جدید و همچنین دسترسى نوجوانان و جوانان‏مان در ایام تعطیلات نخواهد بود متأسفانه درِ کتابخانه‏ها با پایان امتحانات خرداد قفل مى‏شوند و کتاب‏ها و این گنجینه‏هاى دینى و علم و ادب و هنر که مى‏توانند سرنوشت و زندگى جوانان ما را متحول سازند در انتظار اول مهر ماه چشم به در و دیوار و قفسه‏هاى خاک گرفته دوخته‏اند تا شاید بعد از برنامه‏ریزى درسى مدرسه آن هم در اواخر مهر و یا شاید آبان ماه بازگشایى شوند.

4 ـ تقویت عاطفه و محبت

دراین ایام فراغت که نوجوانان و کودکان و حتى جوانان‏مان هنوز در کنار ما زندگى مى‏کنند و چشم و دل به راه ما هستند این فرصت را مغتنم بشمریم و دست محبت و نوازش خود را بر سر آنها بکشیم و آنها را از این نعمت محروم نسازیم که بالاترین فقر و ندارى و کمبودها همان فقر عاطفى و محبت است و نتیجه و حاصل محبت به قدر لازم و یا در حد کمبود و فقدان آن بر همه ما آشکار و مبین است.

5- پرورش روح دین و دیندارى

یکى دیگر از وظایف مهم والدین در این غنى‏سازى اوقات فراغت پرورش روح دین‏خواهى و خداجویى است و اینکه به نوجوان خود به طور عملى بیاموزد که خداوند مظهر آرامش، عشق و معنویت است و ریشه بسیارى از مشکلات با دعا و نماز برطرف مى‏شوند و موجب انتشار انرژى در روح و جسم آنان مى‏شود. با هم به دامن طبیعت برویم .آنها گستره آسمان و دریا و صحرا را ببینند و هنرمندى خالق را در این زیبایى‏ها مشاهده نمایند و پیوند بیشتر با خدا بیابند که این زندگى مانند دریاى موّاجى است که اگر امروز آرام است فردا طوفانى خواهد شد و کودکان و نوجوانان ما باید راه نجات خود از تلاطم‏هاى روحى را با تربیت دینى به دست آورند خصوصا با نماز مى‏توان حالات و رفتارهاى مذهبى را به آنها یاد داد و در سایه‏سار اخلاق آرام فرزندان‏مان آسوده‏خاطر به سر بریم.

***

هر خانواده ای با توجه به امکانات خود باید برای اوقات فراغت فرزندان برنامه ای صحیح داشته باشد .برنامه ی متعادلی که نه آنقدر متراکم باشد که فرزندان هیچ لذتی از تابستان خود نبرده و خستگی به تنشان بماند و نه آنقدر استراحت کنند وبی برنامه باشند که وقتشان هدر برود.